Składać każdy może – trochę lepiej lub trochę gorzej. Na szczęście większość błędów składu da się bardzo łatwo wyłapać, jeśli się wie, czego szukać. Dlatego przygotowaliśmy dla Was listę najpopularniejszych, najczęściej spotykanych rodzajów błędów składu książek. To przydatna ściągawka dla każdego, kto chce się przekonać, czy zlecona przez niego usługa została należycie wykonana. Przyjemnej lektury!
1. Numery stron na kolumnach szpicowych
Kolumny szpicowe znajdują się zwykle na ostatnich stronach rozdziałów – łatwo je poznać po tym, że tekst nie dochodzi do dolnej krawędzi. W takiej sytuacji dobrą praktyką jest usuwanie numeru strony (w książkach z paginacją dolną).
Ciekawostka: niektórzy składacze i korektorzy zalecają usunięcie numeru strony z każdej ostatniej strony rozdziału, nawet wtedy, gdy tekst dochodzi do dolnej krawędzi kolumny. Nie jest to jednak żelazna zasada.
Analogiczna sytuacja dotyczy numeru znajdującego się w górnej paginie, gdy kolumna tekstu jest opuszczona, np. na pierwszej stronie rozdziału. W takim przypadku wzorcowym rozwiązaniem jest przeniesienie paginacji (tylko na tej stronie) w inne miejsce, np. na dół kartki.
2. Szewce i bękarty
Szewcem nazywa się pierwszą linię nowego akapitu (wychodzącego na kolejną stronę) pozostawioną na dole strony wcześniejszej. Jest to więc pojedyncza linijka tekstu na dole strony, zwykle zaczynająca się wcięciem akapitowym.
Przeciwieństwem szewca jest bękart – ostatnia linia akapitu ze strony wcześniejszej pozostawiona na kolejnej. Mowa zatem o pojedynczej linii tekstu na górze strony.
Uwaga: jeśli cały akapit liczy tylko jeden wers, nie możemy mówić o szewcu lub bękarcie – w takiej sytuacji ten akapit może bez przeszkód znaleźć się na dole lub górze strony.
Wszystko to oznacza, że akapity o długości trzech wersów muszą zawsze się zmieścić w całości na jednej stronie.
3. Sieroty i wdowy
Z sierotami spotkał się prawie każdy – to pojedyncze litery (najczęściej jednoliterowe spójniki: „w”, „u”, „i”, „o”, „a”, „z”) pozostawione na końcu wersu. Uwaga: słowa dwuliterowe nie są sierotami. Oznacza to, że takie wyrazy jak „we”, „ku”, „na”, „za”, „po” itd. mogą stać na końcu wersu.
Wdowy z kolei to zbyt krótkie wyrazy lub przeniesione do kolejnej linii części wyrazów, które kończą akapit.
Nie istnieje jednoznaczna zasada mówiąca o tym, kiedy mamy do czynienia z wdową, a kiedy nie – my jesteśmy zwolennikami opinii, że wdowy to stojące w ostatniej linii akapitu wyrazy krótsze od wcięcia akapitowego. A skoro o wcięciach mowa…
4. Wcięcia akapitowe i akapity blokowe… jednocześnie
W literaturze kolejne akapity najczęściej oddziela się od siebie za pomocą wcięcia. Program Word domyślnie ustawia jednak także odstępy między kolejnymi akapitami. Wskutek tego niekiedy zdarzają się koszmarki będące hybrydą tych dwóch wyróżnień.
Stosowanie w publikacji zarówno wcięć akapitowych, jak i odstępów międzyakapitowych zwykle jest błędem, ale możemy skorzystać z takiego rozwiązania w uzasadnionych przypadkach. Należą do nich m.in.:
- cytaty blokowe,
- wyróżnienia konkretnych fragmentów, np. złotych myśli,
- fragmenty celowo sformatowane w inny sposób, np. mające ukazywać treść listów, e‑maili, SMS-ów czy rozmów prowadzonych za pośrednictwem komunikatorów.
5. Brak odstępów o stałej długości po pauzach dialogowych
Dialogi w tekstach rządzą się swoimi prawami. Jedną z zasad jest konieczność wstawiania odstępu o stałej długości za pauzą dialogową. Dzięki takiemu zabiegowi tekst w każdej linijce dialogu zaczyna się dokładnie w tym samym miejscu bez względu na rozciągnięcie odstępów międzywyrazowych spowodowane justowaniem.
6. Podział wyrazu pomiędzy stronami nieparzystą (prawą) i parzystą (lewą)
To bardzo często spotykany błąd, który zaburza płynność czytania. No bo co fajnego jest w przewracaniu kartki w trakcie czytania wyrazu? Zanim przerzucimy, zdążymy zapomnieć, jaka była pierwsza jego część! Co ciekawe, ten błąd pojawia się nawet w najbardziej cenionym podręczniku do nauki zasad składu DTP.
Podział wyrazów pomiędzy stronami parzystą (lewą) i nieparzystą (prawą) – a więc na jednej rozkładówce – jest dopuszczalny, o ile nie mamy do czynienia z e‑bookiem o stałym układzie tekstu (np. w PDF-ie).
7. Zbyt duże lub zbyt małe światło między słowami
Niekiedy ładne ułożenie tekstu na stronie wymaga kompromisów, np. rozstrzelenia wyrazów w taki sposób, by w kolejnej linii nie pojawiła się wdowa. W takich sytuacjach trzeba jednak zwrócić uwagę na odległość między literami – tracking (światło). Zbyt duże lub zbyt małe odległości są widoczne na pierwszy rzut oka, jednak nie sposób ich jednoznacznie zdefiniować. Czasem po prostu widać, że przestrzenie międzywyrazowe są zbyt duże lub zbyt małe.
8. Półpauzy na początkach wierszy
Jednym z błędów, na który coraz rzadziej zwraca się uwagę, są półpauzy pozostawione na początkach linii. Przez takie ułożenie mogą się one mylić z pauzami dialogowymi, dlatego powinno się je umieszczać przy prawej krawędzi tekstu (na końcu linii).
9. Źle podzielone wyrazy
Algorytmy i słowniki zainstalowane w programach do składu dobrze sobie radzą z podziałem wyrazów, mimo to trzeba tej kwestii poświęcić nieco uwagi i pamiętać, by:
- dzielić wyrazy zgodnie z zasadami opisanymi np. tutaj: [klik],
- nie dzielić krótkich, czteroliterowych słów,
- nie oddzielać od siebie wartości i jednostek,
- nie zostawiać wąskich, dwuliterowych sylab wyrazów na początku lub końcu linii (przede wszystkim „fi-/-fi” oraz „li-/-li”),
- wyrazy złożone z łącznikiem dzielić w miejscu łącznika. Trzeba przy tym pamiętać, że łącznik należy powtórzyć na początku kolejnej linii,
- wyrazy złożone z półpauzą dzielić w miejscu półpauzy, zostawiając ją na końcu linii i nie przepisując do kolejnej,
- wyrazy oddzielone ukośnikiem dzielić na ukośniku, zostawiając go na końcu linii i nie przepisując do kolejnej,
- zwrócić szczególną uwagę na słowa zagraniczne lub zmyślone – z ich podziałem słownik może sobie nie poradzić!
10. Rynny
Rynny powstają, gdy przerwy między wyrazami zbiegają się jedna pod drugą przez cztery–pięć lub więcej linijek, tworząc wyraźną ścieżkę.
11. Różnorodne wyrównanie tekstu lub zastosowanie wielu typów fontów różnej wielkości bez wyraźnego powodu
Jeśli stosujemy w tekście konkretny typ fontu i określone wyrównanie – powinniśmy się tego trzymać. Odmienne parametry fontu oraz inne wyrównanie czy nawet wcięcie całego akapitu możemy zastosować, gdy chcemy szczególnie wyróżnić jakiś fragment (nagłówek, cytat, złotą myśl itp.), ale tekst zasadniczy powinien być zawsze złożony w spójny, jednolity sposób.
12. Wszelkie inne kwiatki
Jednym z przykładów jest takie ułożenie tekstu, że dwa razy z rzędu tuż pod sobą występuje taki sam fragment. Podobnie jest z pojedynczymi literami umieszczonymi w tekście jedna pod drugą – trzy lub cztery linijki zaczynające się identycznym znakiem to błąd (oczywiście nie dotyczy to np. pauz dialogowych). Częstą wpadką jest też zbyt duża liczba linii z rzędu, w których ostatni wyraz został podzielony (maksymalna dopuszczalna liczba dzieleń zależy od liczby znaków w wersie; w typowej książce o długości linii wynoszącej ponad 40 znaków ze spacjami dopuszcza się dzielenie cztery razy z rzędu).